Niedawno w sposób szczególny mieliśmy możliwość wyrażenia swojej miłości i czci wobec Przenajświętszej Bogarodzicy. Może warto powrócić na chwilę do historii Cerkwi i dowiedzieć się czegoś więcej o historii Świąt poświęconych Przenajświętszej Bogarodzicy. Pomoże nam w tym bułgarski ksiądz Stojan Czylikov, autor książki o Zaśnięciu Bogarodzicy.
Cześć oddawana Przenajświętszej Bogarodzicy i jej miejsce w prawosławnym nabożeństwie
W prawosławnej teologii cześć oddawana Matce Bożej jest ściśle związana z osobą Bogo-Człowieka Jezusa Chrystusa, dlatego też Cerkiew Prawosławna nie posiada samodzielnej nauki o Bogarodzicy, jaką na przykład jest mariologia na Zachodzie. Pierwsze chrześcijańskie święta związane były z życiem i osobą Bogo-Człowieka Jezusa Chrystusa oraz Jego świadków – męczenników i świętych. W ciągu pierwszych czterech wieków cześć oddawana Przenajświętszej Bogarodzicy nie jest wyrażana zbyt mocno. Jednak już wtedy okazywano ją zarówno w osobistej modlitwie chrześcijan, jak też w modlitwie wspólnej. Na przykład, św. Grzegorz Teolog świadczy w swojej przemowie o tym, że wczesne chrześcijańskie męczennice św. pierwsza męczennica Tekla (I w.) oraz św. Justyna (III w.) w swoich modlitwach zwracały się do Św. Bogarodzicy. To oznacza, że wczesna Cerkiew miała i wyrażała swoją wiarę w Boże Macierzyństwo Dziewicy na długo wcześniej nim został sformułowany dogmat Cerkwi o Bogarodzicy. W swojej istocie cześć liturgiczna, którą wczesna Cerkiew oddawała Matce Bożej, nie różniła się zasadniczo od czci oddawanej innym świętym, ale z biegiem czasu jej miejsce stawało się coraz ważniejsze w wyniku tego, że Dziewica jest Matką Boga. Wspomina się Ją kilka razy w liturgiach św. Jana Złotoustego oraz św. Bazylego jako stale modlącą się przed Bogiem. Prot. Aleksander Szmeman ma rację, kiedy twierdzi, że cześć okazywana Matce Bożej „nie powstała skutkiem rozważań teologicznych (tj. nie jest owocem „jakiegoś szczególnego objawienia”), lecz wynika z „liturgicznej praktyki służeniu Bogu”. W liturgii św. Hipolita Rzymskiego, pochodzącej z III w., modlitwa anafory (kanonu eucharystycznego) wyznaje wiarę chrześcijan w ofiarne i zbawcze dzieło Bogo-Człowieka Chrystusa, podkreślając Jego związek z Jego Matką, dzięki Której Słowo przybrało ludzkie ciało: „Oddajemy Ci chwałę, Boże, poprzez Twego umiłowanego Syna Jezusa Chrystusa, Którego nam zesłałeś w ostatnich czasach jako Zbawiciela, Odkupiciela i Anioła Twojej Rady; Który jest nierozłączny od Ciebie, poprzez Którego wszystko stworzyłeś i w Którym jest Twoja łaska. Ty zesłałeś Go do łona Dziewicy i był On poczęty w nim i stał się ciałem, pokazując narodzeniem od Ducha Świętego i Dziewicy, że jest Twoim Synem”. Modlitwa kanonu eucharystycznego św. Hipolita, co jest charakterystyczne dla kanonów eucharystycznych większości porządków liturgicznych, jest skierowana do Boga Ojca; wspominanie Dziewicy ma nie tyle znaczenie wstawiennicze, ile znaczenie doktrynalne – wygłaszanie prawdy o Jej Bożym Macierzyństwie oraz o Bogo-ludzkiej naturze Chrystusa. W ten sam sposób wspomina się Bogarodzicę w starożytnych modlitwach chrzcielnych.
Przenajświętsza Bogarodzica zajmuje ważne miejsce zarówno w tekstach nabożeństw, jak też w kalendarzu cerkiewnym, gdyż naród Boży oddaje Jej cześć jako Matce Bożej oraz wyraża Jej wdzięczność za Jej wielkie i silne wstawiennictwo za wierzących w Chrystusa.
Wiarę Cerkwi w Jej Boże Macierzyństwo i cześć, którą Jej się już wcześniej oddaje jako Matce Zbawiciela świata, zatwierdza w roku 431 roku trzeci sobór powszechny w Efezie. Ten sobór stanowi świadectwo tego jak Cerkiew potwierdza swoją wiarę na podstawie swego liturgicznego oraz modlitewnego doświadczenia.
Powstanie monastycyzmu wzmacniło cześć oddawaną Matce Bożej, Maria stała się symbolem oraz wzorem do naśladowania ze względu na swe dziewictwo, czystotę i świętość. Na przykład, św. Atanazjusz z Aleksandrii na początku IV wieku pisze do dziewic w Aleksandrii, że powinny naśladować życie Marii Dziewicy, Która jest „modelem i wzorem życia na Niebie”. Cuda, które zaczynają się wydarzać w związku z celebrowaniem Matki Bożej w Cerkwi, są świadectwem Jej świętości i czci, okazywanej Jej przez naród Boży. Takim świadectwem jest na przykład opis cudu z objawianiem się Matki Bożej świętemu Grzegorzowi Neocezaryjskiemu cudotwórcy – opis, który nam zostawił św. Grzegorz Teolog. Od V wieku zaczyna się gradacja w oddawaniu liturgicznej czci i celebracji Matki Bożej, co wyrażono w tworzeniu o Niej tekstów liturgicznych, w ustalaniu świąt związanych z Jej życiem, poświęcaniu świątyń na Jej cześć, w pisaniu Jej ikon. Oddawanie czci Marii rozwija się tak silnie, że w niektórych aspektach zaczyna się różnić od czci oddawanej świętym, a zbliża się bardziej do czci oddawanej wobec Jej Boskiego Syna. Znajduje to wyraz także w kalendarzu cerkiewnym. W Cerkwi data oddawania czci świętym, to najczęściej dzień ich śmierci jako dzień ich narodzenia w Chrystusie, natomiast dla Matki Bożej stopniowo zatwierdza się święta, poświęcone, oprócz śmierci, też innym ważniejszym zdarzeniom z Jej życiai. Jak powiedziano, ta celebracja w nabożeństwach świąt poświęconych Przenajświętszej Bogarodzicy jest wynikiem organicznego związku Jej osoby z osobą Jej Boskiego Syna. Wynikiem tego w chrześcijańskim kalendarzu nabożeństw święta Bogarodzicy są bezpośrednio związane ze świętami Pana Boga. To dotyczy święta Zwiastowania, gdzie głównym przesłaniem jest radosna wiadomość o poczęciu i wcieleniu się Boga Słowa; Narodzenia Matki Bożej – narodziła się Matka Zbawiciela świata; Poczęcia św. Anny, Wprowadzenia Matki Bożej do świątyni, jak też w pewnym stopniu Zaśnięcia Bogarodzicy. Od V wieku w Konstantynopolu, następnego dnia po święcie Bożego Narodzenia zaczęto oddawać cześć Bogarodzicy, przy czym te święta traktowano jako jedno – Narodzenie w ciele naszego Pana Boga Jezusa Chrystusa. W następnych wiekach powstają też mniejsze święta poświęcone Bogarodzicy, które nie są tak silnie związane z osobą Wcielonego Słowa, lecz wyrażają przede wszystkim zdarzenia z Jej życia, jak na przykład Życiodajne źródło, Omofor Matki Bożej, Złożenie szaty Bogarodzicy, Złożenie pasa Bogarodzicy itd.
Święto Zaśnięcia Bogarodzicy związane jest z najbardziej starożytnym chrześcijańskim świętem Przenajświętszej Bogarodzicy – „Ku czci Bożej Matki”, znanym też jako „Katyzma”.
Ojciec Stojan Czylikov
Źródło: Свет
Tłumaczenie z bułgarskiego: Dimka Savova
Redakcja polska: Joanna Wyspiańska